heraldyka i weksylologia

[varpho]

zostałem poproszony o napisanie czegoś o fladze i herbie Węgier. myślę, że najlepiej byłoby rozpocząć od herbu, ponieważ dość częstą praktyką jest opieranie flag o barwy herbów, np. Polska ma flagę biało-czerwoną właśnie ze względu na to, że herbem Polski jest orzeł biały na czerwonym tle, podobnie jest i w przypadku Węgier - barwy czerwono-biało-zielonej flagi odpowiadają barwom użytym w herbie.

na początek postaram się krótko i, mam nadzieję, że przejrzyście, wprowadzić kilka pojęć związanych z heraldyką, czyli nauką o herbach, chociaż obawiam się, że opisywanie w sposób linearny symboli graficznych może być nieco trudne / nudne.

przede wszystkim trzeba mieć na uwadze, że herby wywodzą się z oznaczeń tarcz średniowiecznych rycerzy. wynika z tego sposób opisu herbu [tzw. blazonowanie], przy którym należy przyjąć perspektywę rycerza trzymającego tarczę, a nie obserwatora. tak więc polski orzeł biały ma głowę skierowaną nie w lewo, a w prawo [to jest zresztą domyślna orientacja głów zwierząt heraldycznych, no chyba że zwierzę jest dwugłowe, to wtedy się rozgląda na boki]. w sumie nie jest to tak nieintuicyjne, jak mogłoby się wydawać - możemy przyjąć po prostu perspektywę orła.

druga ważna sprawa to kwestia kolorów. herby to nie są obrazy, więc im mniej kolorów [i mniej skomplikowana treść], tym lepiej - herb lepiej spełnia swoją funkcję, bo jest wyraźniejszy. w klasycznej heraldyce wyróżnia się jedynie siedem kolorów: czerwony, niebieski, zielony, purpurowy, czarny, biały i żółty. a tak naprawdę, to tylko 5 kolorów, bo 2 [biały i żółty] nie są uznawane za kolory, tylko za metale - srebro i złoto. to rozróżnienie jest bardzo ważne - jedna z podstawowych zasad kompozycji herbów - zasada alternacji - zakazuje kładzenia koloru na kolor i metalu na metal. przyczyna jest prosta - najlepiej widoczną z daleka jest kombinacja koloru i metalu. zasada ta jest również stosowana np. w projektowaniu znaków drogowych [z nielicznymi wyjątkami, jak np. zakaz postoju]. jednakże niektóre herby nie stosują się do tej reguły. przykładem może być właśnie herb Węgier... dlaczego, to może częściowo wyjaśni się w dalszej części mojego wpisu.

kwestią, którą trzeba poruszyć, jest też rozgraniczenie znaczenia dwóch wyrazów - herb i godło. wbrew dość powszechnemu przekonaniu, status podmiotu posługującego się danym symbolem nie ma tu nic do rzeczy - państwa mogą mieć herby, a miasta mogą mieć godła.

najprościej rzecz ujmując, godło to jakiś symbol umieszczony na tarczy herbowej [lub specyficzny podział tarczy, czyli figura]. tak więc godłem Polski jest orzeł biały, a herbem Polski jest czerwona tarcza z orłem białym. oczywiście zdarzają się państwa, których oficjalne symbole nie spełniają koniecznych warunków pozwalających uznać je za herby [najczęściej po prostu nie mają tarczy herbowej].

podstawowym i najważniejszym elementem herbu jest zatem tarcza herbowa. herby mogą być jednak wzbogacone o kilka dodatkowych elementów - np. koronę, trzymacze, dewizę, ordery... tak jak w przypadku poniższej wersji herbu Austro-Węgier:



widzimy tu mnogość herbów poszczególnych ziem wchodzących w skład monarchii [kiedyś opracowałem ich żartobliwą wersję kompaktową: ]


jednak skupmy się na herbie Węgier jako takich [czyli na małym herbie w przeciwieństwie do wielkiego, wyliczającego wszystkie ziemie wchodzące w skład państwa]. obecnie wygląda on tak:



jak widać, oprócz tarczy, zawiera on również tzw. koronę św. Stefana. o tej "świętej koronie" można by pisać wiele, ale ograniczę się do kilku spraw. po pierwsze wiąże się z nią pewna legenda wyjaśniająca również, dlaczego tradycyjnymi trzymaczami węgierskimi są anioły [ponoć papież chciał ukoronować polskiego księcia, anioły objawiły mu jednak, że powinien zmienić zdanie...]. po drugie, jej obecność w herbie Węgier była w latach dziewięćdziesiątych przedmiotem poważnych dyskusji w parlamencie, trochę podobnie jak u nas, chociaż w przypadku Polski zmiana była mniej widoczna.

herb Węgier jest tak właściwie złożony z dwóch herbów [które połączyły się na dobre dopiero w XV wieku] - po prawej stronie są to pasy, po lewej - podwójny krzyż na trójwzgórzu. oba te herby sięgają swoją tradycją czasów średniowiecza i były używane przez kolejnych węgierskich władców. początkowo przyporządkowanie kolorów poszczególnym elementom nie było do końca ustalone, o czym świadczy poniższa miniatura z kroniki Jana Thuroczyego, przedstawiająca króla Stefana II:

---

árpádsávok

za wcześniejszy uznaje się prostszy z herbów, nazywany pasami Arpada [árpádsávok, przy czym chodzi tu o dynastię Arpadów, a nie o samego jej protoplastę]. bywał on uzupełniany o inne symbole, jak np. lwy na tarczy króla Andrzeja II lub o lilie, będące symbolem dynastii andegaweńskiej:




kettőskereszt

najważniejszym elementem drugiego herbu jest podwójny krzyż, zwany również krzyżem patriarszym lub lotaryńskim. symbol ten pochodzi z Bizancjum i najprawdopodobniej nawiązuje do krzyża Jezusa Chrystusa, a dodatkowa górna krótsza poprzeczka odwołuje się do opisanej w Ewangeliach tabliczki z trójjęzycznym napisem [INRI].

symbol ten, obok znaczenia religijnego [wskazującego na chrześcijaństwo], miał również znaczenie polityczne, a zanim trafił na tarczę herbową był używany jako symbol władzy królewskiej na wybijanych monetach. [na wczesnych polskich monetach również widać specyficzny krzyż, który jednak nie zadomowił się w polskiej heraldyce - dla zainteresowanych: wizja alternatywna ]


pierwotnie herb ten przedstawiał po prostu podwójny krzyż na jednolitym tle [w jednobarwnym polu], najczęściej był to biały krzyż na czerwonym tle, co jak najbardziej spełniało wszelkie reguły heraldyki.

łamiące zasadę alternacji* zielone pagórki dodano nieco później, możliwe, że przyczyną była chęć "ukonkretnienia" abstrakcyjnego symbolu krzyża, umieszczenia go w naturalnym otoczeniu, czyli na wzgórzu Golgoty.

* warto jednak mieć na uwadze, że w przypadku "odwróconych" kolorów problemu nie ma

innym wyjaśnieniem pochodzenia trójwzgórza jest jego ewolucja wychodząca od dolnego zakończenia krzyża, które przybierało niekiedy formę trójlistnej koniczyny.

w ramach ciekawostki, spośród bardziej egzotycznych teorii można wymienić próbę dopatrywania się w podwójnym krzyżu runy "GY" ze starowęgierskiego pisma karbowanego [rovásírás] [co mogłoby być skrótem od "gyula", jednej z dawnych madziarskich godności], a w trójwzgórzu - dawnych symboli sumeryjskich.



kolejnym dodatkiem jest złota korona u stóp krzyża, która zaczęła pojawiać się w tym miejscu już za panowania Andrzeja II, ale możliwe, że upowszechniła się [oczywiście na nieoficjalnych wyobrażeniach herbu] w czasach okupacji tureckiej, kiedy miała podkreślać dążenia do uzyskania pełnej niepodległości.

co ciekawe, korona ta z podobnych powodów [dla podkreślenia wolności] została zastąpiona wieńcem laurowym na niektórych wyobrażeniach herbu Węgier używanego przez uczestników wiosny ludów. herby te bywają nazywane myląco herbem Kossutha [Kossuth-cimer], choć oczywiście nie jest to herb rodowy Kossutha. po lewej wersja z koroną, po prawej - z wieńcem:



podczas wspomnianych już dyskusji nad zmianą herbu, które odbywały się w węgierskim parlamencie w latach 90. ubiegłego już wieku, obok herbu ze świętą koroną, który ostatecznie wygrał, rozważano również propozycję wprowadzenia tzw. "herbu Kossutha" [w wersji z małą koroną u dołu krzyża, ale rzecz jasna bez wieńczenia całego herbu koroną].



herb ten był herbem państwowym bezpośrednio po II wojnie światowej, a także został na krótko wprowadzony podczas rewolucji '56. w świadomości Węgrów odwoływał się głównie do tradycji walk wolnościowych i narodowowyzwoleńczych i był preferowany przez lewicę, podczas gdy obecny "ukoronowany" herb nawiązuje głównie do tradycji władzy państwowej i upodobanie ma w nim prawica.

[varpho]

godła socjalistyczne

z używania tradycyjnego herbu [w obu wyżej wspomnianych wersjach, które jednak zasadniczo się wiele od siebie nie różnią] zrezygnowano w Węgierskiej Republice Rad [która jednak nie wprowadziła własnego symbolu państwowego poza czerwoną flagą] i w Węgierskiej Republice Ludowej. w 1949, za rządów Rákosiego, wprowadzono nowe godło państwowe utworzone na wzór symboli innych krajów socjalistycznych. nie był to jednak sierp i młot [który swoją drogą jest obecny we współczesnym herbie Austrii, ale to jest inna historia], a kłos i młot:



symbolem wspólnym dla wielu godeł państw socjalistycznych jest czerwona gwiazda symbolizująca dążenie do komunizmu. symbolika nowego godła jest jasna - młot oznacza robotników, a kłos zboża - chłopów, w sumie - lud pracujący miast i wsi, zamiast symboli dawnych panujących [trzeba pamiętać, że w średniowieczu nie istniały symbole narodowe jako takie, zresztą nie było też współczesnego pojęcia narodu, a herby były herbami władców].

po rewolucji 1956 zrezygnowano z kontrowersyjnego symbolu i zamiast niego wprowadzono rozwiązanie kompromisowe, które jednak nie było zbyt interesujące - przywrócono tarczę herbową, ale jedynie powtórzono w niej barwy flagi węgierskiej:



dla porównania - chronologia herbów Węgier:



Słowacja



kiedy porównujemy ze sobą herby państw Europy, na pewno zwróci naszą uwagę uderzające podobieństwo symboli Węgier i Słowacji. nie ma w tym nic dziwnego - oba te kraje / narody odwołują się do wspólnej historii [swoją drogą w języku słowackim istnieje rozróżnienie bardzo skwapliwie stosowane - Uhorsko to Węgry historyczne, czyli państwo wieloetniczne, a Maďarsko to Węgry współczesne], jednak dla wielu Węgrów do teraz jest to trudne do zaakceptowania.



użycie przez Słowację węgierskiego herbu ma swoje uzasadnienie w pewnej szesnastowiecznej tradycji, która na nowo odczytała znaczenie węgierskiego herbu. mianowicie cztery białe pasy z prawej części herbu przypisano czterem rzekom przepływającym przez ówczesne Węgry: Dunajowi, Cisie, Drawie i Sawie [nawet mimo tego, że Sawa płynie przez Chorwację, która była podporządkowanym Węgrom, ale jednak osobnym państwem], a trzy pagórki - trzem łańcuchom górskim - Tatrom, Matrze i Fatrze. w wyniku takiej geograficznej reinterpretacji, lewą część herbu powiązano z Górnymi Węgrami [obecną Słowacją], a prawą - z częścią nizinną.

Słowacy odczytują podwójny krzyż jako krzyż apostołów Słowian - śwśw. Cyryla i Metodego. ponadto zmienili barwę trójwzgórza z zielonego na niebieski, ponieważ za kolory pansłowiańskie uważa się biały, niebieski i czerwony, chociaż dla oznaczenia Słowacji używano również herbu z podwójnym krzyżem na zielonym trójwzgórzu, np. na fladze legionu czechosłowackiego z 1916:




dziękuję za uwagę i przepraszam za dygresje. oczywiście chętnie odpowiem na wszelkie wątpliwości i pytania.
jak znajdę jeszcze jakieś ciekawe grafiki, to je dodam.

[fvg]

Znalezione na Facebook'u:

Ciekawa sprawa – flaga jest tu wyraźnie wyprowadzona z herbu, a mimo to tym samym kolorom symbolika przypisana jest dopiero na poziomie flagi, a nie na poziomie herbu. Być może wytłumaczeniem jest fakt, że o wiele łatwiej przypisać zestawowi trzech kolorów zestaw trzech wartości kiedy kolory te są wypreparowane w trzy „abstrakcyjne” pasy i są w pewnym sensie wyłącznie kolorami, w oderwaniu od kształtu (w istocie pasy flagi są jak najbardziej kształtem istotnym w weksylologii, ale z uwagi na ich rozpowszechnienie i domyślność są postrzegane jako kształt niespecyficzny, semantycznie „przezroczysty”).
Przypisywanie wartości kolorom jako takim na (genetycznie bardziej podstawowym) poziomie herbu, w którym są one atrybutami konkretnych kształtów byłoby trudniejsze do przeprowadzenia w sposób tak klarowny jak ma to miejsce na poziomie barwy jako atrybutu niespecyficznych semantycznie pasów we fladze. Mogłoby dochodzić do przecinania się symboliki przypisanej barwom z symboliką (przypisaną lub wynikającą z kontekstu kulturowego) figur noszących te barwy w herbie.
Nawet gdyby przecinanie to nie było konfliktowe to już sam fakt przecinania się tych dwu perspektyw interpretacyjnych w jednym znaku odbierałby im obu ostrość. Wtórność przypisania znaczeń barwom byłaby o wiele bardziej oczywista. Chyba tylko sytuacja silnej zbieżności obu tych perspektyw (komplementarne znaczenia danych figur i ich barw), sytuacja w której ich współwystępowanie nie tylko nie osłabiałoby ich ale wręcz wzmacniało, pozwala pomyśleć o połączeniu ich w jednym znaku.

[varpho]

jeszcze co do arpadzich pasów i ich "hydrograficznej" interpretacji - najwyraźniej jest z nią powiązany herb dawnego komitatu Győr, gdzie nawet poszczególne rzeki są podpisane [z tą różnicą, że chodzi tu o rzeki przepływające tylko przez ten komitat, no i są 3 srebrne pasy, a nie 4]:



tak, Rapcza jest zapisana fonetycznie [z "b" ubezdźwięcznionym do "p"]. niestety nie znalazłem na razie informacji na temat pochodzenia tego herbu, więc nie mogę na razie autorytatywnie stwierdzić, co od czego pochodzi [interpretacja od herbu komitatu, czy na odwrót], ale jeszcze poszukam.

[varpho]

przykład powiązania pasów Arpada z rzekami [i trójwzgórza z łańcuchami górskimi] w propagandzie antytrianońskiej:



"zabraliście nam nasze rzeki, zabraliście nam nasze góry,
czy to ma być odtąd herb Węgier?"

[Blisko Tokaju]

dla porównania - chronologia herbów Węgier:

Czy mógłbyś wyjaśnić z jakim okresem wiąże się herb w lewym dolnym rogu, tzn. z aniołami? Czy uzywanie go dzisiaj (widziałem raz na fladze) może mieć jakieś specjalne znaczenie?

Poza tym, dziękuję za wątek. Zawsze chciałem się tych rzeczy dowiedzieć.

[varpho]

Czy mógłbyś wyjaśnić z jakim okresem wiąże się herb w lewym dolnym rogu, tzn. z aniołami?

to jest tzw. średni herb i wiąże się z okresem monarchii austro-węgierskiej, czyli po 1867. anioły-trzymacze odwołują się do legendy o pochodzeniu korony węgierskiej.

Czy uzywanie go dzisiaj (widziałem raz na fladze) może mieć jakieś specjalne znaczenie?

z racji tego, że na tym herbie widnieją herby wszystkich ziem korony św. Stefana [Dalmacji, Chorwacji, Slawonii, Siedmiogrodu, Bośni i Rijeki] to może być on używany przez rewizjonistów albo po prostu osoby darzące sentymentem okres Wielkich Węgier...

istnieje też wersja herbu małego [czyli tylko pasy i podwójny krzyż na trójwzgórzu, bez herbów poszczególnych ziem], ale z koroną i aniołami-trzymaczami:

była ona używana w międzywojniu przez państwo admirała Horthyego, a dokładniej od 1919 do 1938, bo w 1938 w wyniku tzw. arbitraży wiedeńskich zaczęto przywracać Węgrom ich ziemie, więc rząd postanowił odzwierciedlić to symbolicznie poprzez powrót do używania herbu średniego, ze wszystkimi ziemiami [co nie odpowiadało jednak rzeczywistości, bo Węgry odzyskały tylko kawałek Słowacji (w 1938) i kawałek Rumunii (w 1940)].

Poza tym, dziękuję za wątek. Zawsze chciałem się tych rzeczy dowiedzieć.

proszę bardzo, cieszę się, że kogoś też ten temat interesuje.

[fvg]

Dorzucę kilka słów o herbie Budapesztu. varpho, w razie nieścisłości poprawiaj mnie, proszę

Herb Budapesztu wygląda tak:



Czerwona tarcza przedzielona jest na pół białą (srebrną) falą symbolizującą Dunaj. W górnej części tarczy przedstawiona jest żółta (złota) wieża z jedną bramą symbolizująca Peszt, w dolnej części zaś znajduje się potrójna wieża z dwoma bramami - symbol Budy i Óbudy. Wszystkie bramy są otwarte. Tarcza trzymana jest z prawej strony przez żółtego (złotego) lwa, z lewej z kolei przez gryfa o tych samych barwach. Na tarczy spoczywa Święta Korona.

I na koniec pytanko: Dlaczego akurat gryf i lew?

Pozdrawiam!

[varpho]

co do trzymaczy, to nie wiem, jeszcze poszukam jakichś informacji na ich temat, acz podejrzewam, że ich wybór to po prostu był wynik jakiejś mody. chyba że lew odwołuje się do herbu komitatu Pest. ale jeszcze sprawdzę.

co do flagi, to pierwotnie flaga Budapesztu miała kolory wzięte, zgodnie z tradycją, z herbu, czyli czerwone tło, złote [żółte] wieże i niebieskie bramy:



w sumie dawało to efekt podobny do rumuńskiego trikoloru, a w sytuacji gdy Węgry i Rumunia nie były w zbyt przyjaznych stosunkach, w międzywojniu zwęgierszczono budapeszteńską flagę [i herb chyba też] poprzez dodanie zieleni.

w okresie Węgierskiej Republiki Ludowej miasta nie używały własnych flag, natomiast herb zyskał czerwoną gwiazdę na środku wstęgi symbolizującej Dunaj:



po przemianach demokratycznych powrócono do pierwotnej flagi, jednak nadal w powszechnym odczuciu była za mało węgierska. zastąpiono więc poziome pasy obrzeżeniem flagi trójkątami w węgierskich barwach narodowych, co ostatecznie przyjęło następującą formę:

[varpho]

a kilka metrow od pomnika znajduje sie mozaika herbu miasta Debrecenu o przekatnej 3,2 m (ach, czego tam nie ma:bialy baranek z trzema nogami stojacymi na dwoch otwartych ksiazkach a czwarta przytrzymujacy zloty drazek krzyza, flaga, palma, korona, slonce, feniks wylaniajacy sie z plomieni itd. a wszystko to ma swoja symbolike...)

tak, niemal identyczny herb ma Kościół reformowany [czyli kalwiński] na Węgrzech:

nie bez powodu Debreczyn bywa nazywany węgierską Genewą lub kalwińskim Rzymem.

dwie księgi symbolizują dwie części Biblii - Stary i Nowy Testament, baranek z flagą - zmartwychwstałego Chrystusa, palma to drzewo życia, w herbie miasta można się też dopatrzyć znanego z herbu Węgier trójwzgórza, ale to chyba kwestia drugorzędnej stylizacji.
idea zmartwychwstania jest również przekazana w klejnocie [tj. ponad właściwą tarczą herbową] przedstawiającym odradzającego się z popiołów feniksa. korona też ma oczywiście swoje znaczenie, ale - podobnie jak hełm i labry - jest typowym elementem towarzyszącym herbom.

nie jestem tylko do końca pewien, co było pierwsze - herb miasta, czy herb Kościoła...